Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенэ Михаил Николаев ыйааҕынан 2000 сылга Ырыа айааччыларын сойууһа тэриллибитэ.
Бу түмсүүнү биллиилээх ырыа айааччы, Саха сирин народнай артыыһа, мелодистка Анастасия Варламова тэрийбитэ уонна бастакы председателинэн үлэлээбитэ.
Кини кэнниттэн, 2005 сыллаахтан, Саха народнай артыыһа, биллиилээх ырыа айааччы Алексей Егоров салгыы үлэлии, салайа сылдьар. Бу сойуус сурун соруга – саха ырыатын, ырыа айааччыларын көҕүлээһин уонна кинилэр айымньыларын үйэтитии.
Саха сиригэр Ырыа күнүн бырааһынньыгын СӨ култууратын Үтүөлээх үлэһитэ, «Дьүһүй» авторскай сахалыы ырыа түмсүүтүн салайааччыта, үгүс ырыа автора, ырыаһыт Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй көҕүлээн саҕалаабыта.
Ырыа күнүнэн ырыаны таптааччылары эҕэрдэлээн туран ССРС Култууратын туйгуна, СӨ Култууратын Үтүөлээх үлэһитэ, хормейстер, «Дьүөгэлэр» народнай, «Нарыйаана» ырыа ансаамбылларын салайааччыта Елена Кутукова ааспыт историяттан ахтыыта:
Нам улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр композитордардаах, ырыа айааччылардаах, ымыылаах ырыаһыттардаах. Ол курдук, сахалартан биир бастакы композитор Захар Винокуров буолар. Хайа баҕарар норуот кутун-сүрүн туттарбыт уһун сылларга умнубакка илдьэ сылдьар, уостан түһэрбэт ырыалардаах буолар.
Кини суруйбут «Эҕэрдэ» ырыата профессиональнай ырыаһыт Анастасия Лыткина толоруутугар ыччаттар уонна студеннар Бүтүн Аан дойдутааҕы V-с фестивалыгар Варшава үрдүнэн лыҥкыныы кутуллубута. Ол күн саха ырыата аан-бастаан Аан дойду түһүлгэтигэр тахсыбыта. Ити саха вокальнай искусствотын классиката буолбут, номоххо киирбит ырыаны айбыт поэт Семен Данилов, Захар Винокуров уонна ырыаны бастакынан толорбут Анастасия Лыткина өрөгөйдөрө уонна кинилэр ааттара үйэлэргэ хаалбыт уһулуччулаах ситиһиилэрэ этэ.
Көмүс бөрүөлээх, уот-төлөн тыллаах поэт, тылбаасчыт, биир дойдулаахпыт Илья Винокуров-Чаҕылҕан «Хайыһар» хоһооно саха дьолугар айылыбыт, Кыайыыны аҕалбыт дириҥ суолталаах ырыа буолар. Ырыа туһунан ырытыыны суруйааччы Николай Золотарев-Якутскай 1981 сыллаахха Тирасполь куораттан ыыппыт ахтыытыттан кэпсиир буоллахха, 1942 сыллаахха күһүн биирдэ дьонун мунньан ыраах хайыһарынан поход тэрийбит. Онуоха, биир киһитэ доруобуйатын туругунан барымаары көҥүллэппит эбит.
Кэпсэтэн билсибитэ, биэс кинигэ ааптара, поэт Илья Винокуров буолан тахсыбыт. Николай Гаврильевич көҥүллээбит эрээри: «Штаб хоһугар олорон, хайыһар туһунан хоһоонно суруй», — диэн байыаннайдыы сорудах биэрбит. Киэһэ эргиллэн кэлбитэ, Чаҕылҕан штаб хоһугар хоһоонун суруйан бүтэрэн эрэр эбит. Бастаан бу саҥа суруллубут «Хайыһар ырыата» байыаннай үөрэхтээһин штабын илиинэн суруллар, истиэнэҕэ ыйанар хаһыатыгар тахсыбыт. Онтон, сотору, «Кыым» хаһыакка бэчээттэммит, бэртээхэй ырыа буолан көппүт. Ити курдук, норуот судургутан «Хайыһар» диэн ааттыыр ырыата 1942 сылтан суруллуоҕуттан дьон-сэргэ уоһуттан түспэккэ ылланар ырыа оҥостон күн бүгүнүгэр диэри умнуллубат.
Кыайыы 60 сыллаах юбилейыгар, оччолорого Ветераннар сэбиэттэрин председателынан үлэлээбит Матрена Васильевна Петрова көҕүлээһининэн «Хаһыйар» ырыаҕа Намнааҕы Музей таһыгар обелиск туруоруллубута. Онон, Чаҕылҕан суруйбут үйэлээх «Хайыһар» ырыата Саха норуотугар Кыайыыны ситиһэригэр сүҥкэн оруоллаах.
Быйылгы юбилейдаах Улуу Кыайыы 80 сылыгар ананар бырааһынньыгар «Хайыһар» ырыаны кыра саастаах оҕолортон саҕалаан бүтүн улуус ыллаата. «Хайыһарга» соҕурууттан кэлбит нуучча композитора, Саха сиригэр саха ырыата сайдарыгар, үрдүк таһымна тахсарыгар сүҥкэн кылаатын уурбут Андрей Костин нотаҕа таһааран, Кыайыыга кынаттаабыт ырыа матыыбын суруйбута.
Республикаҕа киэҥник биллэр СӨ искусствотын Үтүөлээх үлэһитэ Василий Зырянов 50-60 с.с. суруйбут «Уһугун, доҕоруом, уһугун!», «Барыта ананар!» уо.д.а. ырыаларынан биллибитэ. Кэлин, Эҥсиэли Хочотун уонна Максим Аммосов туһунан классическай айымньы оратория суруйан хаалларбыта. Олохтоох автор Василий Ушницкай-Сэки Нам улууһун «Өрөгөй ырыатын» суруйан, бүтүн улуус историятыгар тулхадыйбат кылаатын киллэрбитэ.
Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР Култууратын туйгуна, Саха АССР Култууратын Үтүөлээх үлэһитэ, Нам улууһун Ытык киһитэ Афанасий Шестаков быйыл 100 сааһын туолла. Кини 60 тахса сыл анараа өттүгэр суруйбут «Түүлэй түүнү сырдатан» диэн ырыатын уонна сахалартан биир бастакы дьахтар-мелодистка Светалана Кудрина «Табаларын» билбэт киһи суох буолуо.
Кэм-кэрдиис ааһар, ырыа-тойук эмиэ уларыйар. Төрөөбүт дойдуга таптал, аҕа саастаах көлүөнэҕэ сүгүрүйүү бэлиэтэ буолар ырыалар сыллата айыллан, көрөөччү-истээччи биһирэбилин ылаллар. СӨ Ырыа айааччыларын сойууһун чилиэннэрэ Валерий Егоров «Эҥсиэлибэр кэллим», Андрей Замятин «Кыыс кэрэ Нам сирэ» (Юрий Потапов-Саргын тыллара) бүгүҥҥү кэмҥэ ханнык да тэрээһиҥҥэ дьон-сэргэ сөбүлээн ыллыыр ырыаларыгар кубулуйдулар.
Нам улууһугар сыллата аайы, чуолаан быйыл Кыайыы 80 сылыгар аналлаах юбилейнай тэрээһиҥҥэ улуус бары нэһилиэктэрэ, тэрилтэлэрэ өрө көтөҕүллэн туран кыттыннылар.
Маны кэпсээн туран, улууспутугар быйыл ХII-с төгүлүн ырыа бырааһынньыга тэриллээри турар. Сүргэни көтөҕөр сырдык бырааһынньык Нам улууһун ырыаны таптааччыларын, ырыаһыттарын, биир түһүлгэҕэ мунньар. Санатар буоллахха, 2015 сыллаахха аан бастаан, көрөөччүлэр иннилэригэр Ленскэй нэһилиэк олохтоохторун толорууларыгар, поэт Юрий Потапов-Саргын тылларыгар, мелодист Андрей Замятин мелодиятыгар «Чэчирии чэлгийэр Нам киинэ» диэн өрөгөй ырыата сүрэхтэммитэ.
Ырыа — олох аргыһа. Ыллыыр омук инникилээх, эйэлээх, иллээх, кэскиллээх. Ырыа сайда, чэчирии турдун! Хас биирдиибитигэр умнуллубат түгэннэри бэлэхтээтин!
